• Treść w skrócie
• Geneza
• Interpretacja
• Bohaterowie

<

>

Najpierw należy przeczytać lekturę, po czym, aby odświeżyć informację, polecamy to streszczenie:​

Link

• Sienkiewicz, podobnie jak wielu innych autorów tworzących w epoce literackiej pozytywizmu, pisał "ku pokrzepieniu serc" uciemiężonych Polaków.
• Utwór powstawał w odcinkach wydawanych na łamach warszawskiej "Słowo" w latach 1884-1886.
• Jako że autor pisał „Potop” w zaborze rosyjskim, tekst przechodził przez cenzurę carską.

---

• Utwór jest powieścią historyczną.

Oblicza patriotyzmu w Potopie​

Patriotyzm według:

ks. Kordeckiego

• Ks. Kordecki w powieści wiąże obronę ojczyzny i patriotyzm wraz z walką z heretyckimi zabobonami (kalwini, luteranie).
• Walkę ze Szwecją mocno przeżywa w wymiarze duchowym - uważa, że Bóg jest z nimi przeciw Szwedą.

​Nabierzcie otuchy, otrzyjcie łzy i wzmocnijcie się w wierze, gdyż powiadam wam — a nie ja to mówię, jeno duch boży mówi przeze mnie — że nie wejdzie Szwed do tych murów (...)!
[Tom II rozdział XIII]

Kmicica

• Kmicic traktuje patriotyzm jako przede wszystkim spełnienie obowiązku żołnierza - obrony ojczyzny przeciw najeźdzcom.

Wołodyjowskiego

• Wołodyjowski rozumie patriotyzm w podobnym wymiarze jak Kmicic - zbrojna służba ojczyźnie, zaniechanie dla niej prywaty i spoczynku.

Oleńki

• Oleńka dobrze rozumiała sprawy polityczne i była świadoma narodowo - jak na tamte czasy wyjątkowo. W utworze wielbi ojczyznę ponad wszystko - nawet ponad miłości do Kmicica.
• Ceni żołnierską odwagę i oddanie Rzeczypospolitej.

Rycerstwa polskiego

• Rycerstwo polskie (jako bohater zbiorowy) uważa, że patriotyzm widać w spełnieniu obowiązku obrony ojczyzny w czasie wojny.
• Część z niego czyni to z ochotą i męstwem, a część - z ociąganiem i brakiem oddania, ceniąc prywatę nad dobro kraju.

tzw. Ludu prostego

• Obywatele, którzy jedyne co mają ojczyźnie do zaoferowania to własne życie i męstwo - i dają Rzeczypospolitej właśnie to.
• Wzorowy przykład stanowi Michałko, parobek z Rudnika, który w utworze zdobył chorągiew szwedzką królewską chorągiew.

Pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim - analiza kontekstowa

Iliada	​Potop
Kto walczy?	Kto walczy?
Hektor i Achilles	Kmicic i Wołodyjowski Kmicic reprezentuje osobę rozbójnika, który chce zniewolić ukochaną gdy ta odmawia mu ożenku. ​ Wołodyjowski utożsamia honorowe rycerstwo, walczące w imieniu zniewolonej przez rozbójników panny.
Miejsce	Miejsce
Przestrzeń przed murami Troi, pole bitewne ​	Dworek w Wodoktach
Przyczyny pojedynku	Przyczyny pojedynku
Hektor walczy w obronie Troi oraz swojego honoru i dumy. Achilles natomiast podejmuje walkę ponieważ chce pomścić śmierć Patroklosa. ​	Wołodyjowski, pragnąc uwolnić Billewiczównę, decyduje się na pojedynek z Kmicicem - uważa to za jedyny środek, gdyż chorąży orszański groził wysadzić dworek.
​Przebieg	​Przebieg​
Czterokrotne okrążenie Troi przez bohaterów. Zważenie przez bogów losów bohaterów - upadek losu Hektora do Hadesu. Ingerencja Ateny - przywrócenie Achillesowi włóczni. Rozpoczęcie walki w ręcz. Natarcie Achillesa, pchnięcie włócznią i śmierć Hektora. ​	Przed pojedynkowa wymiana zdań. Pierwsze skrzyżowanie szabli i rozpoczęcie pojedynku. Gwałtowne natarcia Kmicica niedbale odparte przez Wołodyjowskiego. Pouczająca mowa Wołodyjowskiego, wyłuskanie szabli Kmicicowi. Złość Kmicica, podniesienie przezeń szabli i rozpoczęcie pojedynku od nowa. Prośby Kmicica o oszczędzenie wstydu. Niedbały ruch Wołodyjowskiego i ranienie Kmicica - utrata przytomności przez chorążego. ​
Zachowanie bohaterów	Zachowanie bohaterów
Achilles - pała żądzą zemsty po śmierci swego przyjaciela, Patroklosa - nie stara się paktować, poszukuje tylko śmierci przeciwnika. Nazywa Hektora „psim plemieniem”, twierdzi, że rad by wyrwał i zjadł wnętrzności oponenta. Hektor - walczy w obronie Troi, choć odczuwa wielki lęk przed Achillesem. Próbuje paktować z oponentem, a gdy to nie skutkuje, zdaje się na wolę boską.	Kmicic - jest początkowo pewny siebie, przejawia się przez niego nawet pycha. Przymawia Wołodyjowskiemu z powodu jego niskiego wzrostu. Gdy dochodzi do samego pojedynku, zaczyna się gniewać gdy widzi niedbałość przeciwnika. Jest zapalczywy - gdy Wołodyjowski wyłuskuje mu szable, początkowo ma odruch aby rzucić się na oponenta gołymi pięśćmi. Podnosi jednak szablę i walczy dalej, lecz wkrótce prosi o oszczędzenie mu wstydu - czuje urażoną dumę. Wołodyjowski - jest „wesół jak szczygieł w pogodny ranek”, czuje się pewnie. Trochę bezczelnie udaje mistrza uczącego pacholika fechtunku.
Wynik pojedynku, konsekwencje	Wynik pojedynku, konsekwencje
Hektor zostaje pokonany przez Achillesa. Powoduje to wzburzenie i rozpacz w obozie trojańskim. Achilles wiezie ciało przeciwnika na powrozie i bezcześci je.	Kmicic zostaje mocno poraniony, a panna Billewiczówna uwolniona.
​Sposób opisu	​​Sposób opisu
Epos, czuli poemat epicki pisany wierszem. wszechwiedzący narrator 3os., obiektywny, rozbudowane porównania homeryckie, stałe epitety w pompatycznym stylu bardzo dokładne opisy	Powieść historyczna, epika porównania wykrzyknienia wszechwiedzący narrator, 3os. epitety

Obrona Jasnej Góry

Obrońcy Jasnej Góry	Napastnicy
Boża ingerencja objawia się po stronie obrońców klasztoru	Bluźnią przeciw Najświętszej Pannie
Radośnie walczą, pełni zapału	Już pierwszego dnia ponoszą duże straty
Są przestawieni jako obrońcy wiary	„żołnierz (...) nie czekał radośnie dnia następnego”
Śpiewają na murach	​„— Jak to? — mówili między sobą — rzuciliśmy na ów kurnik tyle żelaza i ognia, że niejedna potężna twierdza z popiołem i dymem już by uleciała, a oni sobie wygrywają radośnie… Co to jest?… — Czary! — odpowiadali inni.”
Przeor Kordecki wlewa w obrońców zapał, prowadzą procesje na murach wśród ostrzału	„​Ognisko rozbryzgiwało się w drzazgi i skry, żołnierze rozbiegali się z wrzaskiem nieludzkim i albo szukali przy innych towarzyszach schronienia, albo błąkali się wśród nocy, zziębli, głodni, przerażeni.”
​Klasztor przez dłuższą część oblężenia nie ponosi strat	Chciwi - „Nie powąchamy ich pieniędzy!”
Panuje wśród nich nadzwyczajna odwaga	„​Oto żołnierze szwedzcy tak już byli zniechęceni i na duchu upadli, że na odgłos strzałów fortecznych oddziały pilnujące najbliższych szańców opuściły je w popłochu.”
„A ksiądz Kordecki stał ciągle wspaniały, groźny jak Mojżesz; promienie zdawały mu się strzelać ze skroni”	„Co nam pozostaje? (...) Hańba...”

---

​Przykłady słownictwa oceniającego i wartościującego:

odniesieniu do obrońców Jasnej Góry

w odniesieniu do napastników

„Uśmiechnął się ksiądz Kordecki jak archanioł, widząc taką gorliwość (…)” „Nastały tak ciężkie chwile i tak bolesne dla nieugiętej duszy owego bohatera w habicie, jakich nigdy dotąd nie bywało.” „Szli i chłopi w sukmanach, długowłosi, do pierwszych chrześcijan podobni;” „O! zapewne ta Matka Najwyższego Boga, która natchnęła piersi nasze żądzą bronienia Jej przeciw bezbożnym i bluźnierczym heretykom, przybędzie w pomoc pobożnym usiłowaniom sług swoich i sprawę słusznej obrony wesprze!…” „Ta Jasna Góra, ten kurnik?!”

„(…) zachęcał zakonników, żeby ludziom plugawym [Szwedom] świętego miejsca nie poddawali” „Żołnierz, lubo przez tyle lat wojny i w tylu bitwach zaprawiony, a z natury dzielny i wytrwały, nie czekał radośnie dnia następnego. Pierwszy dzień przyniósł klęskę.” „Ognisko rozbryzgiwało się w drzazgi i skry, żołnierze rozbiegali się z wrzaskiem nieludzkim i albo szukali przy innych towarzyszach schronienia, albo błąkali się wśród nocy, zziębli, głodni, przerażeni”. „Najwięksi warchołowie, bez czci i wiary, służyli w tej chorągwi, a po części dysydenci, jako lutrowie, arianie, kalwini.” „Leniwe ich [armat Szwedów] cielska, czarne lub żółtawe, połyskiwały złowrogo w słońcu;” „i my odstępujemy… pobici!…”  ​

---

Nawiązania do stylu biblijnego w „Potopie” podczas obrony Jasnej Góry:

• Pytania retoryczne – „Wybłagajmy Jej łaskę, polećmy się Jej opiece i niech każdy pójdzie spać spokojnie, bo gdzież ma być spokój i bezpieczeństwo, jeśli nie pod Jej skrzydłami?” lub „Zaliby przybywał [prawdziwy przyjaciel] na czele tych tysięcy zbrojnych, które teraz pod murami stoją?”
• Symboliczne znaczenie słów – „(…) łaska stąd spłynie i ciemności tak nie zagaszą światła jako ta noc, która się dziś zbliża, bożemu słońcu jutro wstać nie przeszkodzi!”
• Apostrofy – „Przez chwilę trwało milczenie, na koniec ksiądz Kordecki zaczął: — «Pod Twoją obronę uciekamy się, święta Boża Rodzicielko…»”

• Szyk inwersyjny – „Żadnych oni nie dotrzymują umów, żadnych układów.”
• Często występuje ton patetyczny i podniosły – np. przy opisie księdza Kordeckiego, który jest przedstawiany niczym Mojżesz – „A ksiądz Kordecki stał ciągle wspaniały, groźny jak Mojżesz; promienie zdawały mu się strzelać ze skroni”. Taki ton także występuje przy mowie pana Śladkowskiego „Kładę ręce na tych nogach Chrystusowych, gwoździem przybitych, i przysięgam, jako szczerą i czystą prawdę powiadam”.

Najczęściej nawiązanie do stylu biblijnego pojawiają się przy momentach zwątpienia obrońców bądź przy wypowiedziach przeora Kordeckiego. Nadają opisowi obrony Jasnej Góry podniosły ton oraz podnoszą znaczenie odbywających się wydarzeń. Dodają także wymiar religijny wypowiedziom bohaterów.

---

Sakralizacja obrony Jasnej Góry
​W powieści Sienkiewicza, obraz obrony Jasnej Góry uległ sakralizacji ze względu na stosowane przez autora środki literackie. Głównym przejawem duchowego wymiaru obrony klasztoru była jawna ingerencja Boska, stojąca po stronie polskiej – przykładem może być opis widzenia żołnierzy szwedzkich, którzy wyraźnie ujrzeli niewiastę w błękitnym płaszczu, osłaniającą kościół i klasztor. Sienkiewicz także przyczynił się do sakralizacji tego oblężenia poprzez uwypuklenie roli mnichów – szczególnie Kordeckiego, który m.in. we wręcz proroczym widzeniu obnaża kłamstwo przysłanego posła szwedzkiego. Często zawarte są też odwołania do walki o wiarę, np. przeor przed przybyciem Szwedów twierdzi, że „Nie wstąpi noga heretyka w te święte mury, nie będzie luterski ani kalwiński zabobon guseł swych odprawował w tym przybytku czci i wiary.” Na obrazie obrony Jasnej Góry, Suchodolski także usakralizował tą bitwę. Od razu bowiem nasz wzrok kieruje się na jasną postać stojącą z prawej strony w pierwszym szeregu obrońców – jest nią mnich w białym habicie, patrzący w górę jakby w proroczym uniesieniu – trzyma w ręku krucyfiks. Prawdopodobnie tą postacią jest sam przeor, nastawiający swe życie dla podniesienia ducha walczących żołnierzy. Z lewej strony natomiast, na wyłomie muru, stoi młody żołnierz, trzymający w ręku sztandar Najświętszej Maryi Panny. Przypomina to odbiorcy, że obrońcy Jasnej Góry nie walczą tylko o fortecę, lecz także o zachowanie przybytku Maryi. Ta sakralizacja w obu dziełach pełni rolę przedstawienia wojny ze Szwecją jako wojnę o prawdę i wiarę.

Wyolbrzymione elementy
W opisie obrony Jasnej Góry Henryka Sienkiewicza niektóre fakty zostały wyolbrzymione, a niektóre nie znajdują swego miejsca. Główną różnicą jest znaczne podkreślenie niezłomności przeora Kordeckiego – pominięty został jego list skierowany do Wittenberga proszący o zapewnienie bezpieczeństwa klasztoru, który Szwedzi pozornie wypełnili w zamian za poddanie się ojców zwierzchnictwu Karola Gustawa. Gdy napastnik złamał przysięgę ku swej porażce, warunkiem odstąpienia sił szwedzkich było ponowienie przez zakonników aktu poddania się królowi Szwecji. W książce zostały także znacznie podkoloryzowanie siły szwedzkiej armii, które w rzeczywistości były dość nikłe. Dzieło Sienkiewicza zmierza bowiem w kierunku typowo pozytywistycznym, podkreślającym heroiczność Polaków. Pisarz zapewne chciał bowiem przedstawić potop szwedzki jako coś głębszego niż wojna defensywna – przedstawia ją bowiem jako walkę w obronie wiary i Najświętszej Maryi Panny. Celem tego zabiegu było napisanie powieści „ku pokrzepieniu serc”, potrzebnej, aby na nowo obudzić duch patriotyzmu podzielonemu przez zaborców narodowi polskiemu.

Potop a realia historyczne

Kmicic

Szlachcic i chorąży orszański, główny bohater Potopu. Jest wzorowym przykładem bohatera dynamicznego, który zachodzi głęboką przemianę wewnętrzną podczas utworu.

​Przed przemianą

Pyszny

Przykład:
Choć Kmicic nie poznał jeszcze fechtunku Wołodyjowskiego, zachowuje się lekceważąco w stosunku do niego.

Okrutny

Przykład:
"Ucisza" mieszczan, którzy w słusznej sprawie buntują się przeciw rabieży wojsk Kmicica.

Gwałtowny

Przykład:
Kmicic wchodzi do domostwa Billewiczów bez pytania i przy pierwszym spojrzeniu na Oleńkę... pyta o termin ślubu.

Honorowy

Przykład:
Kmicic przekłada przysięgę na krucyfiksie i żołnierską wobec Radziwiłła ponad dobro ojczyzny - jest warunkiem, dla którego nie rzuca buławy na uczcie. 

Arogancki

Przykład:
​Kmicic rozkazuje Radziwiłłowi, wielkiemu hetmanowi litewskiemu, niczym jakby rozkazywał podkomendnemu (np. gdy każe hetmanowi uwolnić Wołodyjowskiego i Zagłobę).

Naiwny

Przykład:
Na żądanie Radziwiłła, składa mu przysięgę wierności - nawet na krucyfiksie, choć bohater nie zna dokładnych zamiarów hetmana.

Hulaszczy

Przykład:
Kmicic często okazuje swoją skłonność do pijatyk, czego obrazem może być jego hulanka w Lubiczu.

Kłamliwy

Przykład:
Kmicic stara się ukryć przed Oleńką swoje brutalne uczynki, np. hulankę.

Po przemianie (Babinicz)

Dumny

Przykład:
Kmicic nie znosi bycia poniżonym - np. gwałtownie odpowiada podczas gdy jest przepytywany przez "szlachetkę" na Jasnej Górze.

Pokorny

Przykład:
Kmicic nie wychwala się swoimi licznymi częstochowskimi zasługami podczas spotkania z królem.

Patriotyczny

Przykład:
Kmicic, aby obronić życie swego króla, rzuca się wraz z trzema Kiemliczami na szwedzki oddział - prawie tracąc życie.

Uczciwy

Przykład:
Kmicic przysięga zdobyć Oleńkę nie siłą, lecz uczciwymi uczynkami i zasługami dla ojczyzny.

Odważny

Przykład:
Kmicic nie boi się wysadzenia wielkiej kolumbryny podczas obrony Jasnej Góry.

Pobożny

Przykład:
Kmicic doznaje skruchy widząc swe liczne grzechy - przystępuje do spowiedzi, po czym zostaje na Jasnej Górze aby bronić Najświętszej Maryi Panny.

Honorowy

Przykład:
Kmicic nie próbuje rozpaczliwie szukać usprawiedliwienia ani nie zaczyna lamentować gdy jest złapany przez szwedzkie wojsko po wysadzeniu kolumbryny.

Rozsądny

Przykład:
Kmicic odmawia posłuszeństwa Radziwiłłowi gdy poznaje prawdziwe zamiary hetmana.

Wygląd bohatera

• Mocno podgolona czupryna, płowa jak żyto
• Smagła cera
• Bystre, siwe oczy 
• Ciemny wąs
• Młoda, orlikowata, wesoła i junacka twarz.

(Opis znajduje się w Potopie, tom I)

Oleńka

• Dumna - zwraca się do Kmicica słowami: „Waćpan musisz wybrać między mną i nimi [kompanami Kmicica], nie może inaczej być!” (tom I, rozd. V)
• Uczciwa - mimo iż jest zakochana w chorążym orszańskim, domaga się jego uczciwości przed zgodą na małżeństwo: „Bądź uczciwy! ...” (tom I, rozd. V)
• Władcza - rozkazuje Sakowiczowi rozwiązać pannę Kulwiecównę słowami: „Rozkazujęć rozwiązać!” (tom III, rozd. XVII)
• Patriotyczna - jest świadoma narodowo i wynosi ojczyznę ponad swoje uczucia: podczas sceny zdrady na uczcie u Radziwiłłów zwraca się do Kmicica, mówiąc „Hańba tym, którzy przy hetmanie stają! ... Wybieraj! ... ”. Gdy dostrzega jego wahanie, dobitnie rzuca do niego krótkie „Precz ... zdrajco!” i odchodzi.

Zagłoba

• Sprytny - potrafi wymyśleć fortel na każdą sytuację, np. udaje mu się wymknąć w przebraniu kapitana podczas gdy jest przewożony do Birż w charakterze więźnia wraz z towarzyszami. (tom I, rozd. XVII)
• Mężny - podczas walk o Warszawę sam staje w pierwszym szeregu wojska: „pan Zagłoba zaś rzucił się ze swoim oddziałem” (opis z tomu III, rozd. XIV)
• Dowcipny - „Ryby tańcują (...) Nie bójcie się, będziecie wy jeszcze lepiej tańcowały (...) gdy was kucharka będzie nożem skrobała” (tom I, rozd. IX)
• Charyzmatyczny - wojska konfederacyjne zgromadzone pod Białymstokiem wybierają go na komendanta (tom II, rozd. VI)
• Lubi wyolbrzymiać swoje zasługi - „pan Zagłoba poczynał opowiadać o swych dawnych przewagach ...” (tom II, rozd. VI)
  

Wołodyjowski

• Honorowy - nie pozwala dobić Kmicica po pojedynku (tom I, rozd. VII)
• Chełpliwy​ - mówi do Oleńki „Nie bój się waćpanna: leży bez duszy na podwórzu... i jam to, nie chwaląc się, sprawił” (tom I, rozd. VII)
• Waleczny - „Wołodyjowski, chociaż się w szwedzkie szeregi jako nurek w wodę z głową zanurzał, najmniejszej rany nie poniósł.” (tom III, rozd. I)
• Wyuczony w fechtunku - podczas pojedynku wyłuskuje Kmicicowi szablę (tom I, rozd. VII)
  

Janusz Radziwiłł

• ​Lękliwy - każe Kmicicowi przysiąść mu wierność na krucyfiksie, gdyż obawia się buntu (tom I, rozd. XIII)
• Brutalny - wydaje rozkaz aby rozstrzelać nieposłusznych oficerów (tom I, rozd. XV)
  
• Podstępny - każe podtruć beczki z winem „żeby starszyzna [konfederatów] przynajmniej powydychała” (tom I, rozd. XXV)
  
• Krzywoprzysięzca - obiecuje Kmicicowi, że nie rozstrzela jego przyjaciół - po czym wysyła ich do Birż na rozstrzelanie.

Bogusław Radziwiłł

• Narcystyczny, zniewieściały - „skóra mi trochę przez drogę opierzchła, ale do jutra to przejdzie ...” mówi przyglądając się sobie w lustze (tom II, rod. VII)
  
• Błyskawiczny - „wyrwawszy z szybkością błyskawicy krócicę zza pasa Kmicica, huknął mu w samą twarz” (tom I, rozd. XXVI)
  
• Chytry - zabezpiecza się przed ewentualnym porachunkiem z Kmicicem, i tym samym, z śmiercią: „Dziewka zginie, jeśli mnie zabijesz... rozkazy wydane!” (tom III, rozd. XXV)
  
• Pyszny - zażądał pokłonu od Kmicica aby nasycić swoją pychę (tom II, rozd. XXXIX)
  

Jan Kazimierz

• Pokorny - gdy Kmicic pada mu do nóg z wdzięczności, z zaskoczeniem mówi „Na Boga, co czynisz?” (tom II, rozd. XXVI)
• Pobożny - leży krzyżem w kościele, modli się żarliwie (tom II, rozd. XXI)
• Ludzki - „Jędrek! takiś mi miły jako syn rodzony” (tom II, rozd. XXVI)
• Dobry, z poczuciem humoru - „A rozgłoście tam, żeby się pan Zagłoba dłużej nie chował, bo już nam po nim i jego krotochwilach tęskno!” (tom III, rozd. XIV)